Việt Nam hội nhập quốc tế về bảo vệ quyền tác giả trên môi trường số

Thạc sĩ Phạm Thị Kim Oanh

Phó Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả

Mở đầu

Quyền tác giả là một bộ phận quan trọng của quyền sở hữu trí tuệ. Việc bảo hộ quyền tác giả đóng vai trò quan trọng trong góp phần phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, đồng thời là một trong những điều kiện để hội nhập vào hệ thống kinh tế, thương mại quốc tế.

Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mở ra nhiều cơ hội, đồng thời cũng đặt ra nhiều thách thức đối với mỗi quốc gia, tổ chức và cá nhân, đã và đang tác động ngày càng mạnh mẽ đến tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế, xã hội đất nước.

Việc sáng tạo, truyền bá và lưu trữ tác phẩm dưới hình thức số hóa dần trở nên phổ biến, tuy nhiên việc vi phạm quyền tác giả trên mạng internet cũng ngày một nghiêm trọng hơn. Do vậy, phải có các quy định bảo hộ và phòng chống vi phạm quyền tác giả trên môi trường số, không chỉ trong phạm vi một quốc gia mà cả trên phạm vi quốc tế.

Các Hiệp ước trên môi trường số ra đời đã góp phần giải quyết những thách thức đặt ra bởi công nghệ kỹ thuật số hiện nay, đặc biệt là internet đối với yêu cầu bảo hộ các tác phẩm, cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình được sáng tạo, lữu trữ, phổ biến và sử dụng trên mạng internet.

Ngày 27/10/2021, Chủ tịch nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam đã ban hành Quyết định số 1871/2021/QĐ-CTN về việc gia nhập Hiệp ước của Tổ chức sở hữu Thế giới về quyền tác giả (Hiệp ước WCT). Ngày 17/11/2021, Việt Nam đã chính thức nộp văn kiện gia nhập Hiệp ước WCT tới Tổng giám đốc Tổ chức Sở hữu trí tuệ Thế giới WIPO. Ngày 17/02/2022, Hiệp ước WCT chính thức có hiệu lực đối với Việt Nam.

Bài viết này tập trung nghiên cứu về Hiệp ước của Tổ chức sở hữu Thế giới về quyền tác giả trên môi trường số (Hiệp ước WCT).

I. Quá trình hội nhập quốc tế về quyền tác giả, quyền liên quan của Việt Nam

Việt Nam đã và đang chủ động trong hộp nhập quốc tế trong lĩnh vực quyền tác giả, quyền liên quan. Đến nay, Việt Nam đã tham gia 05 Điều ước quốc tế đa phương về quyền tác giả, quyền liên quan: Công ước Berne về bảo hộ tác phẩm văn học, nghệ thuật (Công ước Berne); Công ước Rome về bảo hộ người biểu diễn, nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình và các tổ chức phát sóng (Công ước Rome); Công ước Geneve về bảo hộ các nhà sản xuất bản ghi âm chống lại việc sao chép trái phép bản ghi âm của họ (Công ước Geneva); Công ước Brussel liên quan đến việc phân phối các tín hiệu mang chương trình được truyền qua vệ tinh (Công ước Brussel) ; Hiệp định về các khía cạnh liên quan đến thương mại của quyền sở hữu trí tuệ ( Hiệp định TRIPs); đàm phán, ký kết 02 Hiệp định song phương (Hiệp định quyền tác giả và Hiệp định Bảo hộ Sở hữu trí tuệ) và 14 Hiệp định kinh tế, thương mại tự do song phương, đa phương với các quốc gia, khu vực kinh tế khác nhau trên thế giới có nội dung về về quyền tác giả, quyền liên quan như: Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ Xuyên Thái Bình Dương (Hiệp định CPTPP), Hiệp định Thương mại tự do với EU (Hiệp định EVFTA), với Hàn Quốc (Hiệp định VKFTA), với khu vực Tây Bắc Á (Hiệp định VNEAEUFTA).

Theo các cam kết quốc tế trên, tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả, quyền liên quan của Việt Nam được hưởng sự bảo hộ tại các quốc gia thành viên của các Điều ước quốc tế nêu trên và ngược lại, Việt Nam có nghĩa vụ bảo hộ quyền cho tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả, quyền liên quan của các quốc gia này.

Việc hội nhập quốc tế về quyền tác giả, quyền liên quan đã góp phần thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về hội nhập quốc tế; trong đó có việc trở thành thành viên của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO). Đồng thời, chúng ta cũng đã có được nhiều bài học kinh nghiệm về việc tham gia và thực hiện các Điều ước quốc tế về quyền tác giả, quyền liên quan.

II. Tìm hiểu về Hiệp ước WCT

Hiệp ước WCT được ký kết tại Geneva, Thụy Sỹ ngày 20/12/1996. Hiệp ước WCT do Tổ chức sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO) quản lý, đề cập đến việc bảo hộ quyền tác giả của các tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học trên môi trường số.

Hiệp ước WCT góp phần giải quyết những thách thức đặt ra bởi công nghệ kỹ thuật số hiện nay, đặc biệt là Internet đối với yêu cầu bảo hộ các tác phẩm được sáng tạo, lữu trữ, phổ biến và sử dụng trên mạng internet.

Hiệp ước WCT gồm 25 điều, điểm nổi bật của Hiệp ước so với Công ước Berne là đã ghi nhận thêm hai đối tượng bảo hộ của quyền tác giả là chương trình máy tính và sưu tập dữ liệu. Hiệp ước cũng có những điều khoản cơ bản cho việc bảo hộ quyền tác giả trong môi trường số.

Với tư cách là thỏa thuận đặc biệt của Công ước Berne, Hiệp ước WCT buộc các quốc gia ký kết phải tuân thủ từ Điều 1 đến Điều 21 và phần Phụ lục của Công ước Berne. Vì vậy, các quyền được bảo hộ tại WCT về cơ bản không có nhiều điểm khác biệt so với Công ước Berne, bao gồm các quyền sao chép, quyền phân phối, quyền cho thuê, quyền truyền đạt tới công chúng và quyền nhân thân. Hiệp ước đặc biệt nhấn mạnh đến việc áp dụng các quy định về quyền tác giả trong môi trường số cũng như quy định việc áp dụng các biện pháp công nghệ và thông tin quản lý quyền, cụ thể như sau:

Về các quyền được bảo hộ

Quyền sao chép (Điều 1 khoản 4 Hiệp ước WCT): Các quốc gia thành viên phải tuân thủ các Điều 1 tới Điều 21 và Bản Phụ lục của Công ước Berne. Theo đó, quy định tại Điều 9 của Công ước Berne về quyền sao chép phải được áp dụng trong môi trường số.

Quyền phân phối (Điều 6 Hiệp ước WCT): Các quốc gia thành viên phải quy định tác giả có quyền cho phép cung cấp tới công chúng bản gốc và các bản sao tác phẩm thông qua việc bán hoặc chuyển nhượng quyền sở hữu.

Quyền cho thuê (Điều 7 Hiệp ước WCT): Các quốc gia thành viên phải quy định tác giả có quyền cho thuê đối với chương trình máy tính, tác phẩm   điện ảnh.

Quyền truyền đạt tới công chúng (Điều 8 Hiệp ước WCT): Các quốc gia thành viên phải quy định tác giả có quyền truyền đạt tới công chúng tác phẩm của họ bằng phương tiện vô tuyến hay hữu tuyến, bao gồm cả việc cung cấp tác phẩm của họ tới công chúng theo cách thức mà công chúng có thể tiếp cận các tác phẩm đó tại địa điểm và thời gian do chính họ lựa chọn.

Giới hạn và ngoại lệ quyền (Điều 10 Hiệp ước WCT): Các quốc gia thành viên có thể quy định trong pháp luật nước mình những giới hạn và ngoại lệ đối với các quyền dành cho tác giả tác phẩm văn học và nghệ thuật theo Hiệp ước này trong những trường hợp đặc biệt cụ thể, miễn là không mâu thuẫn với việc khai thác bình thường tác phẩm và không làm phương hại một cách bất hợp lý đến  lợi ích hợp pháp của tác giả.

Về bảo hộ các biện pháp công nghệ và thông tin quản lý quyền

Các nghĩa vụ về biện pháp công nghệ (Điều 11 Hiệp ước WCT): Các quốc gia thành viên phải quy định sự bảo hộ pháp lý tương xứng và các biện pháp thực thi pháp lý hiệu quả đối với việc vô hiệu hoá các biện pháp công nghệ được tác giả sử dụng trong việc thực thi các quyền của mình theo Hiệp ước này hoặc Công ước Berne và ngăn chặn các hành vi mà không được tác giả cho phép hoặc bị pháp luật cấm đối với tác phẩm.

Các nghĩa vụ về thông tin quản lý quyền (Điều 12 Hiệp ước WCT): Các quốc gia thành viên phải áp dụng các biện pháp thực thi pháp lý tương xứng và hiệu quả đối với bất kỳ người nào cố ý thực hiện một trong các hành vi sau đây, khi biết, hoặc dựa trên các biện pháp dân sự được xác định là có cơ sở để biết rằng hành vi đó có khả năng tạo điều kiện hoặc che giấu sự vi phạm bất kỳ quyền nào được quy định trong Hiệp ước này hoặc Công ước Berne: dỡ bỏ hoặc thay đổi bất kỳ thông tin quản lý quyền điện tử nào mà không được sự cho phép của tác giả; phân phối, nhập khẩu để phân phối, phát sóng hoặc truyền đạt tới công chúng mà không được sự cho phép của tác giả, các tác phẩm hoặc bản sao tác phẩm khi biết rằng thông tin quản lý quyền điện tử đã bị dỡ bỏ hoặc đã bị thay đổi một cách trái phép.

III. Nhu cầu Việt Nam hội nhập quốc tế về bảo vệ quyền tác giả trên môi trường số

Tại Việt Nam, mặc dù đã có nhiều nỗ lực từ phía các cơ quan thực thi, nhưng tình trạng xâm phạm quyền tác giả trên môi trường số vẫn đang diễn ra ngày càng phức tạp. Điều này đã ảnh hưởng không nhỏ đến quyền và lợi ích hợp pháp của chủ thể quyền, gây tác động tiêu cực đến đời sống kinh tế, xã hội. Internet là môi trường không có biên giới, do đó cần có sự hợp tác quốc tế, sự chung tay của các nước trong việc bảo vệ quyền tác giả trên môi trường số.

Vì vậy, việc gia nhập Hiệp ước WCT phù hợp với chủ trương chủ động, tích cực tham gia chuyển đổi số cũng như hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam, vừa là cần thiết để khuyến khích phát triển các hoạt động sáng tạo và sử dụng tác phẩm ở trong nước, đồng thời thực hiện có hiệu quả các nghĩa vụ quốc tế đã và sẽ cam kết.

IV. Tác động đối với Việt Nam khi gia nhập Hiệp ước WCT

Khi Việt Nam gia nhập Hiệp ước WCT, Việt Nam có nghĩa vụ bảo hộ tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học trong môi trường số có xuất xứ từ các nước thành viên tại lãnh thổ Việt Nam, đảm bảo mức độ bảo hộ tối thiểu theo Hiệp ước; Đảm bảo mức độ bảo hộ tương đương với mức độ bảo hộ mà pháp luật Việt Nam dành cho các tác phẩm của công dân Việt Nam.

Tuy nhiên, khi Việt Nam gia nhập Hiệp ước WCT, các tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học của công dân Việt Nam được bảo hộ tại các quốc gia thành viên của Hiệp ước, qua đó sẽ mang lại một số lợi ích như sau:

Thứ nhất, việc gia nhập Hiệp ước WCT sẽ khuyến khích các cá nhân, các công ty sáng tạo và phổ biến tác phẩm trong môi trường số;

Thứ hai, việc gia nhập Hiệp ước WCT và nội luật hóa các quy định của Hiệp ước này sẽ góp phần tạo ra cơ sở pháp lý quan trọng cho thương mại điện tử lành mạnh; hỗ trợ phát triển các ngành công nghiệp văn hóa như: âm nhạc, điện ảnh, xuất bản, chương trình máy tính v.v…;

Thứ ba, việc gia nhập Hiệp ước WCT cũng góp phần thu hút đầu tư và bảo vệ sự sáng tạo và văn hóa truyền thống của địa phương, bảo vệ quyền và lợi ích của các tác giả, chủ sở hữu quyền trên phạm vi quốc tế;

Thứ tư, việc gia nhập Hiệp ước WCT cũng tạo điều kiện để Việt Nam hội nhập mạnh mẽ hơn trong lĩnh vực quyền tác giả, nâng cao uy tín, vị trí của Việt Nam trên trường quốc tế tại diễn đàn đa phương và có cơ hội được hưởng trợ giúp kỹ thuật nhiều hơn từ các tổ chức quốc tế, đặc biệt là WIPO.

Xét từ khía cạnh pháp luật, văn hóa xã hội, kinh tế, việc gia nhập Hiệp ước WCT có một số tác động sau:

Về pháp luật, việc gia nhập và thực hiện Hiệp ước WCT không ảnh hưởng tới hệ thống pháp luật về quyền tác giả của Việt Nam vì các quy định cơ bản của Hiệp ước WCT đã được quy định trong Luật Sở hữu trí tuệ. Hiện nay, Luật sửa đổi, bổ sung Luật Sở hữu trí tuệ đang được Quốc hội xem xét thông qua, trong đó có nội dung về quyền tác giả, quyền liên quan trong môi trường số.

Thứ hai, về văn hóa, xã hội, việc gia nhập và thực hiện Hiệp ước WCT sẽ góp phần bảo vệ quyền và lợi ích của các tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả trên phạm vi quốc tế thuộc nhiều ngành nghề, lĩnh vực như điện ảnh, nghệ thuật biểu diễn, mỹ thuật, nhiếp ảnh, báo chí, phát thanh, truyền hình, xuất bản, giáo dục…qua đó khuyến khích việc sáng tạo và phổ biến tác phẩm, đặc biệt là trên môi trường số; làm phong phú khả năng phục vụ đời sống tinh thần của công chúng; Tăng cường giao lưu, hợp tác quốc tế về văn hóa, giới thiệu văn hóa, điện ảnh, mỹ thuật Việt Nam ra nước ngoài và tinh hoa văn hóa nhân loại tại Việt Nam.

Thứ ba, về kinh tế, việc gia nhập Hiệp ước WCT cũng góp phần thu hút đầu tư; hỗ trợ phát triển các ngành công nghiệp văn hóa. Ngoài ra, việc gia nhập Hiệp ước WCT cũng góp phần tạo ra cơ sở pháp lý quan trọng cho thương mại điện tử phát triển lành mạnh.

Ngoài ra, việc thực thi quyền tác giả tại Việt Nam trên môi trường số vẫn còn gặp một số khó khăn bởi nhận thức của công chúng nói chung, người có quyền và nghĩa vụ nói riêng vẫn còn hạn chế, vẫn còn thói quen sử dụng tác phẩm mà không trả tiền bản quyền. Bên cạnh đó, một số tổ chức, cá nhân còn thiếu ý thức chấp hành các quy định pháp luật về quyền tác giả, quyền liên quan. Mặt khác, dù đã có nhiều nỗ lực từ phía các cơ quan thực thi, nhưng tình trạng xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan trên môi trường số vẫn đang diễn ra ngày càng phức tạp, chưa sử dụng tối đa công nghệ cao để đấu tranh phòng ngừa và chống vi phạm quyền tác giả trên internet.

V. Một số giải pháp triển khai thực hiện Hiệp ước WCT tại Việt Nam

Để tiến hành triển khai thực hiện có hiệu quả Hiệp ước WCT tại Việt Nam, cần tiến hành đồng bộ một số giải pháp sau:

Một là, tiếp tục rà soát, hoàn thiện hệ thống pháp luật về quyền tác giả, quyền liên quan, đặc biệt là quy định về bảo hộ quyền tác giả trên môi trường số;

Hai là, đẩy mạnh việc tuyên truyền, phổ biến quy định của Hiệp ước WCT nói riêng, pháp luật về quyền tác giả, quyền liên quan nói chung, đồng thời tiếp tục nâng cao nhận thức và ý thức chấp hành pháp luật về quyền tác giả của các nhóm đối tượng trong toàn xã hội;

Ba là, tăng cường năng lực cho các cơ quan quản lý, thực thi quyền tác giả, quyền liên quan; đầu tư cơ sở vất chất, ứng dụng công nghệ thông tin trong việc trong việc phát hiện, ngăn ngừa, xử lý các hành vi xâm phạm quyền tác giả trên môi trường số;

Bốn là, nâng cao vai trò, trách nhiệm của các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trung gian (ISPs) trong việc thực thi quyền tác giả trên môi trường số;

Năm là, các chủ thể quyền chủ động áp dụng các biện pháp công nghệ để bảo vệ quyền tác giả trong môi trường số theo quy định pháp luật, phối hợp chặt chẽ với các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong việc xử lý các hành vi xâm phạm quyền tác giả;

Sáu là, đẩy mạnh hợp tác quốc tế trong việc thực thi bảo hộ quyền tác giả trên môi trường số.

Kết luận

Việc gia nhập Hiệp ước WCT tạo động lực cho các cá nhân, tổ chức hoạt động sáng tạo, khai thác, sử dụng tác phẩm trên môi trường số, tạo hành lang pháp lý cho việc bảo vệ quyền tác giả trên môi trường số, góp phần thúc đẩy phát triển các ngành công nghiệp văn hóa dựa trên bản quyền trong phạm vi quốc gia và quốc tế.

Đồng thời, việc gia nhập Hiệp ước WCT góp phần nâng cao hình ảnh của Việt Nam với tư cách là một thành viên tích cực, có trách nhiệm trong công tác bảo vệ quyền tác giả, đặc biệt là trong quá trình chuyển đổi số hiện nay. Việc gia nhập Hiệp ước WCT cũng thể hiện việc Việt Nam thực hiện nghiêm túc cam kết trong các Hiệp định tự do thương mại thế hệ mới như Hiệp định CPTPP, EVFTA, VKFTA, VNEAEUFTA và RCEP./.